Bayanlar, emek ve edebiyat: 21. yüzyılda yerli edebiyatta neler oluyor?

Tuğba Sivri

Bayanlar, emek ve edebiyat kelam konusu olduğunda sıkıntıya iki temel açıdan bakmak gerektiği kanaatindeyim. Birincisi, bayan muharrirlerin “edebiyat sektöründe” emeklerinin nasıl değerlendirildiği; ikincisiyse edebi metinlerde bayan emeğinin nasıl ele alındığı. Bu yazıda, 2000 sonrasında bu iki ayakta neler olup bittiğini, kesime ve metinlere dair kendi hâkimiyetim sonluluğunda yaklaşmaya çalışacağım.

Kelama MacKinnon’ın, “Marksizm için emek neyse, feminizm için de cinsellik odur: En çok bireyin kendisine ilişkin olan şey bireyin elinden alınmıştır”(1) halindeki güçlü kavramsallaştırmasıyla başlamak yerinde olacak. Çünkü bayan emeği diye bir şeyden bahsedebilmemizin temelinde, tam da bu cinsel farklılığın yattığını görmek gerekiyor. Cinsellik ve emek bağlantısını edebiyat kesimi bağlamında ele alırken, bayanların, yüzyıllar boyunca yazmaya uzman olmadıklarını, vücutlarının (ve cinselliklerinin) bunun önündeki en büyük mahzur olduğunu söyleyen erkek aklın edebiyat alanında yarattığı tahakkümü göz önüne almak zorundayız (Roussou’dan Peyami Safa’ya kadar erkek muharrir ve düşünürlerin bu husustaki görüşleri nettir).(2) 2000 sonrasında bayan müelliflerin artık rahatça yazabildiklerini, kendilerine edebiyat alanında çarçabuk yer bulabildiklerini, bu meselelerin “geleneksel ataerkil toplum”da kaldığını tez etmeden evvel (ki bu sıkça lisana getirilmeye başlandı) bayanların bölümde yaşadıklarına biraz yakından bakmak gerekiyor.

‘SUSMA BİTSİN’ VE EDEBİYAT DALINDA CİNSEL ŞİDDET

Günümüzde bayanların muharrir olmaları için görünürde bir mani, bir yasak bulunmuyor. Lakin edebiyat ‘habitus’una katılmak için tek pürüz resmi yasaklar değil. “Serbest vakit eksikliği ve yoksulluk, elbet sanattan caydıran güçlü etkenler,” diyen Joanna Russ, emekçi sınıfıyla bayanlar ortasında bir benzerlik kuruyor: “İşçi sınıfı edebiyatına dâhil edilebilecek bir eser yayımlandığında -ki yayımlandı ve yayımlanmaya devam ediyor- bayan sanatına ket vurmak için kullanılan prosedürlere başvuruluyor.”(3) Bu münasebet bilakis de okunabilir: Bayan muharrirleri, edebiyat bölümünün proleterleri olarak sınıflandırmak yanlış olmayacaktır. Konut içi emek ve yine üretimin cinsiyetli yapısına karşın bayanlar Türkiye’de 150 yılı aşkındır yazıyor, yazmaya da devam edecekler. Fakat bu durum, bayanların edebiyat alanına erkeklerle eşit erişime sahip olduğunu göstermiyor.

2000’li yıllar, Türkiye’de feminist hareketin “özel olan politiktir” şiarını politik hatta taşıdığı ve bu manada bilhassa cinsel şiddetin kamusal ve özel alanda örtbas edilmesinin zorlaştığı bir devir oldu. Tüm dünyada yükselen “me too” hareketi, farklı sanat alanlarında bayanların yaşadığı taciz ve şiddeti görünür kılmaya başlarken Türkiye’de bunun en büyük yankısı, edebiyat alanında duyuldu. Alanın “saygın ve dokunulmaz” erkek müelliflerinin, genç bayan muharrirler üzerinde kurduğu eril tahakküm, bilhassa taciz ifşalarıyla gündeme geldi.(4) Erkek müelliflerin bölümde edindikleri iktidarı kullanarak bayan muharrirleri çeşitli hallerde bastırması, bayanların yazınsal emeklerinin karşılığını alabilmek için yalnızca neoliberal piyasa şartlarıyla değil, birebir vakitte cinsel şiddetle de uğraş etmeleri gerektiği gerçeğini gözler önüne serdi. Bayanların iş hayatına iştiraklerinin özgür piyasaca desteklendiği varsayılırken aslında bayanların kesimde erkeklerle eşit olmadıklarını, yazınsal özgürlüklerinin de cinsiyetleri nedeniyle kısıtlandığını en somut formuyla görmüş olduk. Edebiyatta (ve sanatın diğer dallarında) bayanların emekleri isimlerinin silinmesi, antolojilere ve tenkit kitaplarına dâhil edilmemeleri, eser verdikleri tiplerin itibarsızlaştırılması üzere çeşitli hallerde yok sayılırken sömürünün cinsel boyutunu da göz arkası etmemek gerekiyor.

EDEBİ ANLATILARDA BAYAN EMEĞİ

Girişte bahsettiğim ikinci temel sıkıntı olan edebi metinlerde bayan emeğinin nasıl ele alındığını incelerken sadece bayan müelliflerin metinlerine odaklanmanın eksik olacağı kanaatindeyim, fakat bu yazıda sonlarımı bayan müellifler etrafında çizmeyi hakikat buldum. 2000 sonrası eser veren bayan muharrirleri düşünürken kitaplığıma göz gezdirdim ve karşıma çıkan isimler kabaca şunlardı: Latife Tekin, Ayfer Tunç, Aslı Erdoğan, Mine Söğüt, Sema Kaygusuz, Aslı Tohumcu, Gaye Boralıoğlu, Pınar Öğünç, Melisa Kesmez, Zeynep Kaçar, Ayşegül Devecioğlu, Şule Gürbüz… Doğal ki bu isimlerin dışında gerek hikaye gerek roman çeşidinde eser üreten birçok bayan muharrir var, lakin başta belirttiğim üzere, değerlendirmemi kendi kitaplığımın sonluluğunda yapabileceğim.

Bayan emeğinin bu romanlarda nasıl ele alındığına geçmeden evvel konut içi emek ve yine üretim emeğinden kısaca bahsetmek istiyorum. Yine üretim dediğimizde, yeme içme üzere günlük gereksinimlerin karşılanarak (erkek) personelin sonraki güne hazırlanması, çalışan nüfusa dâhil olmayanların (çocuklar, yaşlılar, hastalar, vs.) bakımı ve biyolojik yine üretimden bahsediyoruz. Gülnur Acar Savran’ın tabiriyle; “Kadınlar karşılıksız emek harcayarak erkeklerin ve onların hem çocuklarının hem yakınlarının bütün bakımını üstleniyorlar. Bu karşılıksız emek yüzünden bayanlar güçsüzleşiyor, erkekler daha da güç kazanıyor. Elhasıl erkekler tarafından bayanların emeğine el konduğu bir düzlem bu.”(5) Konut içi emek, işte bu yine üretim faaliyetlerini tabir ediyor. Her ne kadar global neoliberalizm, piyasanın erkek/kadın, yerli/göçmen üzere ayrımlar yapmadığı, “çok çalışanın kazandığı” üzere bir miti dayatsa da toplumsal cinsiyetin bu türlü işlemediğini biliyoruz. Ne var ki feminist tenkidin merkeze aldığı iki temel kavramdan biri olan (diğeri cinselliktir) tekrar üretimin, bilhassa 2010 sonrası feminist edebiyat tenkidinde geri planda kaldığını sav ediyorum. Ulusal Tez Merkezi’nde 2000 sonrası bayan edebiyatına dair tezlere göz attığımda başlıklarda “ev içi emek/ tekrar üretim” üzere tabirlere rastlamadığımı; cinsellik, şiddet, annelik (bu biyolojik tekrar üretimle ilişkilendirilebilir ancak kâfi değil) kavramlarının ön plana çıktığını fark ettiğimi belirtmem gerek. Bunda hem son 20 yıldır süratle yükselen ve katliam boyutuna varan bayana yönelik şiddetin bayan edebiyatında da temel sıkıntılardan biri haline gelmesinin hem de feminizm için emekle muadil manaya gelen cinselliğin, yine üretimle sınırlanamayacak çok taraflılığının tesiri olduğunu düşünüyorum. Bu manada mesken içi emek kavramının kullanılmayışını aktüel siyasetle ilişkilendiriyorum.

Roman ve hikayelere bakacak olursak üstte saydığım isimlerin yapıtlarına dair genel müşahedelerim, son on yılda alt sınıf karakterlerin edebiyat alanında kendine çok daha geniş yer bulabildiği istikametinde. Latife Tekin, Ayşegül Devecioğlu, Zeynep Kaçar ve Ayfer Tunç’ta yalnızca alt sınıf bayanları değil, erkekleri de duyabiliyoruz. Üstelik bunu erkek müelliflerden daha derinlikli ve çok boyutlu ele aldıklarını söylemek de yanlış olmayacaktır. Çünkü sınıfsal sömürünün yanında birebir sınıfa mensup bayan ve erkekler ortasındaki cinsiyet hiyerarşisini de kurgularına taşıyor bu muharrirler. Burada çok küçük bir örnekle savımı somutlaştırmak isterim: Personel, gecekonduda yaşayan bayanlara kurgularında sık sık yer veren Latife Tekin’in 2018’de yayımlanan ‘Manves City’ romanında grev kırıcı çalışanlar, grevciler tarafından “kadın” denerek aşağılanıyor. Bayan çalışanların o sırada direniyor olmaları bu hali değiştiremiyor.

Biyolojik yine üretimin annelik ve bayan vücudu çerçevesinde ele alındığını görüyoruz. Birgül Oğuz’dan Zeynep Kaçar’a, Sema Kaygusuz’dan Aslı Erdoğan’a birçok bayan muharririn yapıtlarında, bayanların doğurma/doğurmama/annelik yapma tecrübeleri ve tercihleri üzerine derin sorgulamalara rastlıyoruz. Vücut kelam konusu olunca cinsel şiddetin, öbür sorunlara göre çok daha sık ve ağır ele alındığını söylemek de yanlış olmaz sanıyorum. Seval Şahin’in 2000’li yıllarda yerli edebiyat üzerine kapsamlı değerlendirmesinde değindiği üzere, “Kadınların anlatıda kendilerine yer bulmaları ise karakterin çeşitlenmesine sebep oldu. Hakan Bıçakcı, Melida Tüzünoğlu ve Nazlı Karabıyıkoğlu plaza bayanlarının hayatlarını anlatırken, Seray Şahiner, Şebnem İşigüzel, Aslı Tohumcu, Ferat Emen, istismara uğramış bayanları anlattılar.”(6) Bilhassa çocuk ve bayanlara yönelik cinsel saldırganlık, öfkeli bir karşı çıkışla kurgulanıyor. Aslı Tohumcu’nun ‘Kötü Kalp’i, bu bahisteki en ikonik yapıtlardan biri.

Son olarak bayan emeği ve cinselliğinin sömürüsünün en somut karşılığı olan fuhuşun da 2000’li yıllarda çok farklı açılardan ele alınmaya başlandığını görüyoruz. Elbet edebiyatta “fahişe kadın” imgesi, bilhassa erkek kurgucular için çok albenili bir imge olagelmiştir. Fakat mevzunun romantize edilmeden, bayan vücudu ve cinselliğinin sömürüsü olarak ele alındığı kurgulara çok da sık rastladığımızı söyleyemeyeceğim. Bu bağlamda güçlü kurgulanmış bir örnek olarak Gaye Boralıoğlu’nun ‘Alametler Kitabı’nda yer alan ‘Kanuni Orospu’ hikayesini verebilirim.

Bu yazının, bayan emeği ve 2000 sonrası yerli edebiyat münasebetine dair kısıtlı, epeyce genel ve daha çok beyin fırtınası diyebileceğim bir gayret olduğunu tekrar belirtmek isterim. Mevzunun pek çok farklı açıdan tekrar ve daha kapsamlı ele alınması için tahminen bir başlangıç noktası olabileceğini umuyorum.

Dipnotlar

1. MacKinnon, C. (1992). Towards a Feminist Theory of the State. Cambridge: Harvard University.
2. Hususla ilgili detaylı bir inceleme için bkz. Joanna Russ, ‘Yazmak Yasak: Bastırılan Bayan Yazını”, 2022, Minotor Kitap, çev. S. Melis Baysal
3. Russ, a.g.y. s. 16
4. https://www.gazeteduvar.com.tr/57-kadin-orgutunden-ortak-aciklama-uykularin-kacsin-ben-ne-zaman-ifsa-edilecegim-diye-haber-150715
5. https://catlakzemin.com/feminist-ozne-mumkun-mu/
6. Seval Şahin, “2000’li yıllarda yerli edebiyat”, SabitFikir, 26.04.2016 http://www.sabitfikir.com/dosyalar/2000li-yillarda-yerli-edebiyat